NEETs και πανδημία: Βάζοντας τη νεολαία στο περιθώριο

 H πανδημική κρίση επηρέασε άμεσα την εργασία, ενώ πολλές συνέπειες θα εκδηλωθούν στο μέλλον. Έρευνα του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, που παρουσιάζει το Πριν, μελετά το γεωγραφικό αποτύπωμα της κρίσης σε 75 περιφέρειες οκτώ χωρών, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα. Στη χώρα μας είναι έντονη η περιθωριοποίηση της νεολαίας, με την απασχόληση των νέων να καθυστερεί ηλικιακά και να υποβαθμίζεται ποιοτικά.

Νίκος Καπιτσίνης   https://prin.gr/2021/10/neets-kai-pandimia/  5-10-2021

Η γενιά των «χωρίς» – NEETs, χωρίς εργασία, εκπαίδευση, κατάρτιση

Είναι αναμφισβήτητο ότι η πανδημία της Covid-19 και οι κοινωνικο-οικονομικές της επιπτώσεις αποτελούν σημείο καμπής εξελίξεων, οι οποίες αναμένεται να παίξουν καθοριστικό ρόλο στα επόμενα χρόνια. Οι πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας έχουν καθοριστικές επιπτώσεις στην απασχόληση. Ωστόσο, οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημικής κρίσης δεν είναι ισοκατανεμήμενες μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, πλήττοντας κυρίως τα φτωχά στρώματα και τους επισφαλείς και ευέλικτους εργαζομένους. Οι φτωχοί της Ευρώπης δεν είχαν τη δυνατότητα να δουλέψουν από το σπίτι, δεν είχαν την πολυτέλεια της μετακίνησης με ιδιωτικά μέσα και όντας τα πιο ευάλωτα στρώματα, γνώρισαν τις σοβαρότερες επιπτώσεις της κρίσης. Οι τελευταίες ήταν επιπλέον γεωγραφικά άνισες, όντας πιο σημαντικές στις φτωχές περιοχές. Οι επιπτώσεις της πανδημικής κρίσης είναι άνισες ανάμεσα στις ηλικιακές ομάδες, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό τους νέους.

Οι νέοι αποτελούν μία ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα, στην προσπάθειά τους να ενσωματωθούν στις τοπικές αγορές εργασίας, αντιμετωπίζοντας μεγάλες δυσκολίες, ενώ εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά ευέλικτης και επισφαλούς απασχόλησης. Μία ειδική κατηγορία αποτελούν οι νέοι που είτε είναι άνεργοι είτε δεν αναζητούν καν εργασία, ενώ ταυτόχρονα δεν παρακολουθούν κάποιο πρόγραμμα εκπαίδευσης ή κατάρτισης, γνωστούς διεθνώς ως NEETs (No Education, Employment, Training – χωρίς Εκπαίδευση, Εργασία, Κατάρτιση). Ο όρος εισήχθη για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν το ρυθμιστικό πλαίσιο των κοινωνικών υπηρεσιών άλλαξε, περιορίζοντας την πρόσβαση ατόμων κάτω των 25 ετών σε επιδόματα ανεργίας. Ο δείκτης των NEETs είναι ιδιαίτερα χρήσιμος αφού καταγράφει το επίπεδο αδρανών (για παράδειγμα αποθαρρημένων, μη διαθέσιμων) και ανέργων νέων.

Στον πάτο η εργασία των νέων στην Ελλάδα

Οι NEETs ανήκουν στο ευρύτερο κομμάτι της περιθωριοποιημένης νεολαίας της εργατικής τάξης, όντας μέρος της πλεονασματικής και αναλώσιμης εργασίας που εξυπηρετεί τις ανάγκες του κεφαλαίου. Η υψηλή ανεργία και η αδράνεια των νέων αποτελεί σημαντική απειλή για την ανθεκτικότητα των αγορών εργασίας, ειδικά σε κρισιακό περιβάλλον. Η μελέτη του δείκτη βοηθά σε μία βαθύτερη κατανόηση των κατευθύνσεων του κεφαλαίου προς τους νέους, των δομών των νεανικών αγορών εργασίας αλλά και των κυρίαρχων κοινωνικών αντιλήψεων.

Ο διάλογος για τη νεολαία κυριαρχείται από προσεγγίσεις που αξιολογούν τους νέους ως προς το μορφωτικό τους επίπεδο και την ένταξή τους στην αγορά εργασίας. Στο δημόσιο λόγο για τον ορισμό της νεολαίας, ο χρόνος ήταν ο πιο κοινός καθοριστικός παράγοντας. Οι χρονικοί δείκτες, όπως η βιολογική ηλικία και τα βιογραφικά ορόσημα (εργασία και οικογενειακή συγκρότηση) ήταν σημαντικά για την ανάπτυξη της κανονιστικής αντίληψης για το πώς πρέπει να είναι η νεολαία, όσον αφορά την κοινωνική και ατομική ανάπτυξη. Ωστόσο, στη σύγχρονη κοινωνία, λόγω της εργασιακής αβεβαιότητας και της υψηλής ανεργίας των νέων, η αγορά εργασίας δεν αποτελεί πλέον τη βάση για τη μετάβαση σε επόμενα στάδια της ενήλικης ζωής, με αποτέλεσμα τη δημιουργία υψηλού αριθμού ανέργων σχετικά μεγάλης ηλικίας. Με βάση αυτά τα οριζόντια πρότυπα, οι κυβερνητικές πολιτικές αξιολογούν τη ζωή των νέων, αγνοώντας τις γεωγραφικά διαφοροποιημένες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Οι επιπτώσεις των κρίσεων, όπως αυτή του 2008 και η πανδημική κρίση του 2020, στις νεανικές αγορές εργασίας διαφοροποιούνται γεωγραφικά, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και τη δυναμική της εκάστοτε περιφερειακής οικονομίας.

Ωστόσο, η κατάσταση σχετικά με τη νεανική απασχόληση ήταν δύσκολη και πέραν αυτών των κρίσεων, με πολλές χώρες να αντιμετωπίζουν χρόνια προβλήματα ενσωμάτωσης των νέων. Για παράδειγμα, η Ελλάδα είχε το δεύτερο χαμηλότερο ποσοστό νεανικής απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) κατά την περίοδο 1999-2007 με μέση τιμή 42,5%, με το ποσοστό να μην ξεπερνά ποτέ το 45% από το 1983 και έπειτα. Ανάμεσα στις αιτίες, ξεχωρίζει η χαμηλή ενσωμάτωση ανειδίκευτων νέων στην αγορά εργασίας. Το ποσοστό απασχόλησης νέων με ανώτατο επίπεδο τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα μειώνεται στο 30% τις δεκαετίες του 1990 και 2000.

Συνεπώς, πολλοί νέοι αργοπορούν να εισέλθουν στην αγορά εργασίας, καθώς πολλοί ωθούνται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, λόγω των παραπάνω αιτιών καθώς και της κυρίαρχης κοινωνικής αντίληψης, εν μέσω εξαιρετικά ισχυρών ταξικών φραγμών. Η μέση ηλικία εισόδου στην αγορά εργασίας το 2013 ήταν 24 έτη για τις γυναίκες (6η υψηλότερη στον ΟΟΣΑ) και 23 για τους άνδρες (5η υψηλότερη στον ΟΟΣΑ). Σε αυτή την κατάσταση η μειούμενη αξία των πτυχίων είναι σημαντική, καθώς μετά από πολυετείς πανεπιστημιακές σπουδές οι νέοι αποκτούν πτυχία τα οποία γίνονται διαχρονικά ολοένα και πιο αδύναμα, χωρίς εργασιακά δικαιώματα.

Ο χάρτης των επιπτώσεων της πανδημικής κρίσης

Η συζήτηση αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν κάποιος μελετήσει τις επιπτώσεις της πανδημίας σε χώρες της ΕΕ, παρατηρώντας το διαφορετικό αποτύπωμα της υγειονομικής και οικονομικής κρίσης σε χώρες και περιφέρειες, που παρόλο μέλη ενός ενιαίου μπλοκ κρατών, δεν παρουσίασαν μια κοινή και ενιαία πολιτική στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Οι χώρες οι οποίες αναλύονται στο ερευνητικό έργο Covid-19 Regional Labour στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστήμιου Αιγαίου είναι η Κύπρος, η Ισπανία, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Κροατία, η Ιταλία, η Μάλτα και η Πορτογαλία, εστιάζοντας στις 75 περιφέρειες των οκτώ χωρών.

Καθώς η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 εξακολουθεί να επηρεάζει τις περιφερειακές οικονομίες και από το 2016, το Brexit έχει αλλάξει τα εμπορικά πρότυπα και αυξήσει το επίπεδο αβεβαιότητας, το ξέσπασμα του Covid-19 το 2020 αναδιαρθρώνει ξανά τις γεωγραφικές κοινωνικοοικονομικές τάσεις. Αρχικά είναι σημαντικό να σημειωθεί πως σε εθνικό επίπεδο, η Μάλτα ήταν η μόνη χώρα με σημαντική θετική μεταβολή στην απασχόληση για το 2019-2020 (+3%), με την Κύπρο, η οποία παρουσίασε μικρές ανοδικές τάσεις, να ακολουθεί. Οι υπόλοιπες χώρες γνώρισαν ετήσια μείωση της απασχόλησης, με την Ισπανία, την Ιταλία και την Πορτογαλία να καταγράφουν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο της πανδημικής κρίσης στις εθνικές αγορές εργασίας τους (πάνω από 2% πτώση), ενώ στην Ελλάδα η απασχόληση μειώθηκε κατά 1%.

Σε υπο-εθνικό επίπεδο, οι περιφέρειες με υψηλές συγκεντρώσεις απασχόλησης σε τομείς με υψηλό κίνδυνο μετάδοσης της Covid-19 και συνεπώς υψηλότερη τάση για αναστολή της οικονομικής δραστηριότητας φαίνεται να έχουν πιο ευάλωτες περιφερειακές περιοχές αγορές εργασίας. Οι τομείς αυτοί συμπεριλαμβάνουν το χονδρικό και λιανικό εμπόριο, τις υπηρεσίες εστίασης και διαμονής, και τη μεταφορά και αποθήκευση. Επιπλέον, οι φτωχές περιφέρειες, με χαμηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ, τείνουν να καταγράφουν εξίσου υψηλές απώλειες θέσεων εργασίας. Οι περιφέρειες του Νότιου Αιγαίου (-12%), Κρήτης (-8%) και Illes Balears (-8%) γνώρισαν τις μεγαλύτερες ετήσιες μειώσεις της απασχόλησης. Οι περιφερειακές οικονομίες αυτές είναι αρκετά αδύναμες και εξειδικευμένες στον τομέα των υπηρεσιών και ιδιαίτερα τον τουριστικό κλάδο, αναδεικνύοντας πως ο χωρικός καταμερισμός της εργασίας ήταν εξαιρετικά σημαντικός για τις τοπικές επιπτώσεις της πανδημικής κρίσης στην απασχόληση.

 

Οι νέοι ήταν οι μεγάλοι χαμένοι της πανδημικής κρίσης, το πιο ευάλωτο κοινωνικό κομμάτι, εργαζόμενοι με επισφαλείς όρους

Οι συνέπειες της πανδημίας στις αγορές εργασίας των νέων ήταν πολύ σημαντικές. Οι νέοι αποτέλεσαν το πιο ευάλωτο κοινωνικό κομμάτι, καθώς αντιμετωπίζουν χρόνια προβλήματα ενσωμάτωσης στην αγορά εργασίας, όντας εξειδικευμένοι, καταρτισμένοι και ευέλικτοι, καθώς η εκπαίδευση οδηγείται από τις επιταγές του κεφαλαίου. Επιπλέον, αναγκάζονται να εργαστούν με τις πιο επισφαλείς μορφές εργασίας. Τέλος, τα προγράμματα αναστολής της εργασίας αποδείχθηκαν πολύ μακριά από τις πραγματικές ανάγκες των εργαζομένων, και ειδικότερα των νέων.

Σε εθνικό επίπεδο, η χώρα με την υψηλότερη αύξηση των νέων NEETs (20-34 ετών) κατά το έτος 2020 σε σύγκριση με το 2019 ήταν η Ισπανία (19%), ακολουθούμενη από τη Γαλλία (17%), τη Μάλτα (16%) και την Κύπρο (13%). Από την άλλη πλευρά, και παρά τις αλλαγές που προκλήθηκαν από την πανδημία στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, τόσο η Πορτογαλία όσο και η Ελλάδα σημείωσαν μείωση των ΝΕΕΤs μεταξύ 2019 και 2020 (-5,5% και -3,1%). Ενώ έχει αναγνωριστεί μια κυκλική διάσταση στις τροχιές απασχόλησης των νέων, η αδυναμία ενσωμάτωσης των νέων στις τοπικές αγορές εργασίας συχνά αναφέρεται ως δομικό πρόβλημα. Έχει πιο έντονο κυκλικό χαρακτήρα, πιθανώς λόγω της συγκέντρωσης νέων εργαζομένων σε τομείς με υψηλή ευαισθησία στον επιχειρηματικό κύκλο, όπως το λιανικό εμπόριο. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, οι νέοι εργαζόμενοι συνήθως χάνουν πρώτοι τη δουλειά τους, στη φάση της οικονομικής ύφεσης, αντιμετωπίζοντας τη λύση των προσωρινών συμβάσεων. Συνεπώς, η απασχόληση των νέων σχετίζεται στενά με την αυξανόμενη ευελιξία των σύγχρονων αγορών εργασίας και την αποσταθεροποίηση της τυπικής μισθωτής εργασίας. Οι νέοι τύποι εργασίας, η επισφάλεια και η αυξανόμενη ανεργία είναι μερικά από τα κύρια ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι όταν προσπαθούν να (ξανά) εισέλθουν στην αγορά εργασίας. Συνολικά, ο σύγχρονος καπιταλισμός απέτυχε να δημιουργήσει επαρκείς, μόνιμες και σταθερές θέσεις εργασίας για άτομα κάτω των 30 ετών, οδηγώντας σε ουσιαστική αδράνεια της αγοράς εργασίας.

Σε περιφερειακό επίπεδο οι απομακρυσμένες, νησιωτικές και συχνά τουριστικές περιοχές καταγράφουν τη μεγαλύτερη αύξηση των NEETs. Η πλειονότητα των γαλλικών περιφερειών γνώρισε ετήσια αύξηση NEET, με μόνο τρεις περιφέρειες, την πρωτεύουσα και δύο στο βιομηχανοποιημένο Βορρά, να ακολουθούν αντίθετη πορεία. Η Ισπανία παρουσίασε παρόμοια εξέλιξη, όπου ο αριθμός των NEETs μειώθηκε το 2020 σε μόνο τέσσερις περιφέρειες, δύο του ανεπτυγμένου Βορρά (Communidad Foral de Navarra, Aragon) και δύο τουριστικών περιοχών (Illes Balears και Murcia). Στην Πορτογαλία, ο αριθμός των NEETs μειώθηκε σε δύο τουριστικές περιφέρειες (Região Autónoma dos Açores και Algarve). Στην Ελλάδα, 5 από τις 13 περιφέρειες κατέγραψαν συρρίκνωση στον αριθμό των ΝΕΕΤ το 2020. Oι περιοχές αυτές έχουν έντονη εξάρτηση στον τουρισμό (Βόρειο Αιγαίο, -20%, και Νότιο Αιγαίο, -19%) και μία είναι αγροτική/απομακρυσμένη περιφέρεια (Ήπειρος, -28%). Επομένως παρατηρείται πως κάποιες οι νεανικές αγορές εργασίας κάποιων τουριστικών περιφερειών δεν επλήγησαν τόσο. Μεταξύ των 75 περιοχών μελέτης, η μεγαλύτερη αύξηση των ΝΕΕΤ καταγράφηκε στις περιφέρειες της Ισπανίας Pais Vasco (109%), Cantabria (88%) και Catalonia (77%). Αντίθετα, οι περιφέρειες Calabria στην Ιταλία (-37%), Norte στην Πορτογαλία (-28%) και Ήπειρος στην Ελλάδα (-28%) παρουσίασαν τη μεγαλύτερη μείωση. Αξίζει να προσθέσουμε ότι οι ισπανικές περιφέρειες ξεκίνησαν από χαμηλό ποσοστό NEET το 2019, μετά τη σημαντική συρρίκνωση μεταξύ 2009 και 2018, ενώ άλλες περιφέρειες με σημαντική μείωση NEET ξεκίνησαν από υψηλό ποσοστό το 2019.

Ανεπαρκή τα μέτρα, οι συνέπειες είναι στο μέλλον

Η ανάλυση αναδεικνύει ότι οι μητροπολιτικές περιφέρειες τείνουν να έχουν πιο ανθεκτικές αγορές εργασίας νέων, σε σύγκριση με τις περιφερειακές και λιγότερο πυκνοκατοικημένες περιοχές. Οι τελευταίες είναι πιθανό να σημειώνουν σημαντικές αυξήσεις των NEETs. Η έλλειψη προετοιμασίας και οι περικοπές έκαναν τα οριζόντια lockdowns «αναγκαιότητα» με βαριές συνέπειες, έχοντας επιφέρει επιπλέον μεγάλο πλήγμα στην απασχόληση. Η οικονομική ύφεση έχει άνισο γεωγραφικό αποτύπωμα στην ΕΕ, με τις αδύναμες και ευάλωτες οικονομίες της περιφέρειας να έχουν τις πιο σημαντικές επιπτώσεις. Καθοριστικοί παράγοντες της ετήσιας μεταβολής της απασχόλησης περιλαμβάνουν το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης και αστικοποίησης, με τις μητροπολιτικές περιφέρειες να επιδεικνύουν μια σχετική ανθεκτικότητα ως προς την απασχόληση των νέων. Αυτό το εύρημα έρχεται σε αντίθεση με την επίδοση αυτών των περιοχών κατά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, της οποίας το αποτύπωμα υπήρξε βαθύτατο σε αυτές τις περιοχές. Η περιφερειακή κλαδική διάρθρωση φάνηκε να είναι ζωτικής σημασίας για τις τοπικές αγορές εργασίας. Οι περιοχές που εξαρτώνται από τομείς των οποίων η οικονομική δραστηριότητα σχετίζεται με υψηλό κίνδυνο μετάδοσης και μεγαλύτερη πιθανότητα αναστολής, εμφάνισαν τις μεγαλύτερες απώλειες θέσεων εργασίας.

Οι πολιτικές προστασίας της απασχόλησης αποδείχθηκαν ανεπαρκείς, χωρίς να προσαρμόζονται στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά κάθε χώρας ή περιφέρειας. Για παράδειγμα, η κυβέρνηση Μητσοτάκη στην Ελλάδα διατήρησε τους εργαζόμενους σε αναστολή σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα αμοιβών, ενώ το πραγματικό στοίχημα θα παιχτεί μετά τον τερματισμό των κυβερνητικών σχεδίων αναστολής της εργασίας, και κατά τις χρονιές μετά το 2022, όταν οι πραγματικές επιπτώσεις της πανδημικής κρίσης αναμένεται να κάνουν την εμφάνισή τους.