Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ
Εκδοχή του άρθρου δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΡΙΝ στις 02-06-2023
https://prin.gr/2023/06/o-deksios-igetis-kai-oi-diadiktiakoi-filoi-tou/
Μελετώντας τις αναφορές στο παγκόσμιο Twitter για την κρίση στον Έβρο το 2020, ένα από τα λιγότερο σημαντικά αλλά περισσότερο διασκεδαστικά στοιχεία που προέκυψαν ήταν το εξής: οι επίσημοι λογαριασμοί των ελληνικών κυβερνητικών στελεχών είχαν επιρροή τριτο-τέταρτης κατηγορίας σε σχέση με βραχύβιους λογαριασμούς (burner accounts) της ελληνικής ακροδεξιάς στη συζήτηση, παρά το ότι κινούνταν στους ίδιους κύκλους. Ξετυλίγοντας το κουβάρι της χρησιμότητας και της χρήσης των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (Μ.Κ.Δ.) στις επιχειρήσεις προπαγάνδας, θα συνειδητοποιήσουμε τη βαθιά λογική αυτής της σουρεαλιστικής εκ πρώτης όψεως εικόνας. Ακόμα περισσότερο, θα καταλάβουμε βασικά σημεία της αστικής αντίληψης για την προπαγάνδα τα οποία θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε κάποιες από τις προπαγανδιστικές τακτικές στις οποίες έχει ρίξει άφθονο κρατικό και μυστικό χρήμα τα τελευταία χρόνια το κυβερνητικό επιτελείο [1]
Το ζήτημα των Μ.Κ.Δ. ταλαιπωρεί την αριστερά περίπου από την αρχή της δημοφιλίας τους. Στα πλαίσια του παρόντος άρθρου θα εξετάσουμε τη γεωμετρία τους, την εμπειρία χρήσης που αυτή παράγει και θα καταλήξουμε σε μια σειρά τακτικούς και στρατηγικούς κανόνες για την οργανωτική αξιοποίησή τους.
Ξετυλίγουμε το κουβάρι που περιγράψαμε εκκινώντας από το χαρακτηριστικό «παράδοξο της φιλίας» όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία [2]: ό,τι και να πιστεύουμε για την προσωπική μας δημοφιλία, σε ένα Μ.Κ.Δ. συστηματικά οι φίλοι μας έχουν περισσότερους φίλους απ’ ότι εμείς. Πώς γίνεται όμως σχεδόν όλοι να είμαστε «αντιδημοφιλείς»; Υπάρχει ένας περιγραφικός και ένας αυστηρός τρόπος να λυθεί το παράδοξο. Περιγραφικά, αν δυο τυχαίοι χρήστες έχουν 10 και 10.000 «φίλους» σε ένα Μ.Κ.Δ., είναι χίλιες φορές πιθανότερο να βρεθούμε μεταξύ των φίλων του δεύτερου, παρά του πρώτου. Με άλλα λόγια, δεν είμαστε εμείς που έχουμε «μικρό κύκλο», αλλά αντιθέτως στον κύκλο μας θα εμφανίζονται δυσανάλογα συχνά τα άτομα με «πολύ μεγάλο» κύκλο.
Από την άλλη μεριά, η αυστηρή λύση αφορά την ίδια τη δομή των Μ.Κ.Δ.: ο αριθμός των συνδέσεων («φίλων») σε αυτά ακολουθεί γενικά κατανομές της κατηγορίας «power law» [3] [4]. Αυτή η οικογένεια μαθηματικών κατανομών διέπει μια ευρεία γκάμα φαινομένων, από την κατανομή πληθυσμού σε πόλεις και την κατανομή εισοδήματος, μέχρι την κατανομή των δασικών εκτάσεων στον πλανήτη. Ένα βασικό τους χαρακτηριστικό είναι πως στα φαινόμενα που διέπονται από αυτές, μια ισχνή μειοψηφία καθορίζει τη συμπεριφορά του φαινομένου. Έτσι, οι λίγες μεγαλύτερες πόλεις σε μια χώρα έχουν την πλειοψηφία του πληθυσμού, ελάχιστα άτομα σε μια κοινωνία έχουν την πλειοψηφία του εισοδήματος, τα λίγα μεγαλύτερα δάση έχουν την πλειοψηφία των δασικών εκτάσεων και (επιστρέφοντας στο θέμα μας) τα λίγα πιο ενεργά άτομα στα Μ.Κ.Δ. έχουν ασύγκριτα μεγαλύτερη προβολή από τη μεγάλη πλειοψηφία. Και η συντριπτική πλειοψηφία ημών βρίσκεται στην «ουρά» αυτών χωρίς πρακτικά καμμία προσωπική επιρροή.
Ο λόγος που συμπεριλαμβάνουμε τη στρυφνή μαθηματική αιτιολόγηση είναι πως από αυτήν πηγάζει μεγάλο μέρος των επόμενων συμπερασμάτων. Αυτή η «ισχύς του ισχυρού» επιβάλλει το να μην κοιτάμε τους μέσους όρους, αλλά το «τί ισχύει για την εμπειρία του 50% των χρηστών» (διάμεσος). Με παράδειγμα στοιχεία του 2014 για το Twitter [5], ο μέσος όρος ακολούθων στο Twitter είναι 707 λογαριασμοί, αλλά ταυτόχρονα το 50% των χρηστών έχει έως 6 ακόλουθους. Αυτόν τον παραπλανητικό μέσο όρο τον εκτοξεύει το δημοφιλέστερο 0.5% των λογαριασμών. Στην ίδια κατεύθυνση, το 75% του περιεχομένου για το οποίο συζητάμε παράγεται μόλις από το 5% των λογαριασμών, το οποίο με τη σειρά του έχει διαστρωμάτωση: κυριαρχείται από ένα 0,68% (!) το οποίο έχει πάνω από 1.000 ακόλουθους και παράγει τη μερίδα του λέοντος του περιεχομένου.
Ειρήσθω εν παρόδω, η χρήση μέσων όρων αντί για διάμεση τιμή συνηθίζεται ως προπαγανδιστικό εργαλείο οποτεδήποτε χρειάζεται να αποκρυφτεί η μεγάλη συμμετοχή ή ισχύς της κορυφής της κοινωνικής πυραμίδας (π.χ. το πλουσιότερο 1% συνεισφέρει διπλάσια ρύπανση CO2 από το φτωχότερο 50% παγκοσμίως). Ή, στην περίπτωσή μας, στο να αποκρυφτεί το ότι ελέγχοντας μερικές δεκάδες κομβικούς λογαριασμούς, μπορεί κανείς να ελέγχει την ατζέντα της ηλεκτρονικής συζήτησης.
Οι ισχυροί ακολουθούν τους ισχυρότερους: η λυδία λίθος κάθε Μ.Κ.Δ.
Η διαφορά δυναμικής από την οποία ξεκινήσαμε δεν αφήνεται στην τύχη της: ενισχύεται στοχευμένα από τις επιλογές χαρακτηριστικών των Μ.Κ.Δ., οι οποίες σχεδιάζονται για να αυξήσουν την «κίνηση» εντός τους προς όφελος της ιδιοκτήτριας εταιρίας. Πολύ απλοϊκά, οι λογαριασμοί με εκατοντάδες ακόλουθους τείνουν δυσανάλογα συχνά να ακολουθούν λογαριασμούς με χιλιάδες ακόλουθους και αυτοί με τη σειρά τους ακολουθούν δυσανάλογα συχνά λογαριασμούς με εκατοντάδες χιλιάδες [6]. Τα κίνητρα που δίνει η κάθε εταιρία διαφέρουν, αλλά καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα: έναν ιμάντα συνεχούς αναπαραγωγής περιεχομένου από τα πάνω προς τους κόμβους και από τους κόμβους προς τους καταναλωτές. Για τις εταιρίες αυτές, η συνεχής λειτουργία του ιμάντα αυτού παράγει το βασικό τους προϊόν: προσωπικά δεδομένα χρηστών προς εμπορία [7].
Εάν όμως αυτή η δομή κάνει το προπαγανδιστικό μέρος του εαυτού σας να σηκώνει το φρύδι, έχετε δίκιο. Αυτή η ιεραρχική δομή σφράγισε την πανδημία του SARS-CoV-2, όπου το 73% της αντιεμβολιαστικής προπαγάνδας στα πλαίσια του Facebook είχε ως τελική πηγή 12 (!) αντιεμβολιαστικούς λογαριασμούς πρώτης γραμμής [8] [9]. Σε οριακα πιο αθώα εκδοχή, οι διαφημιστικές καμπάνιες εταιριών multi-level marketing όπως η Herbalife αξιοποιούν τα Μ.Κ.Δ. από τη σκοπιά του ότι η διαφήμιση κινείται και οριζόντια, προερχόμενη φαινομενικά από πρόσωπα που γνωρίζει και εμπιστεύεται κανείς. Η τεχνογνωσία αυτή βρίσκει κρατική εφαρμογή με ανάγλυφο τρόπο στην ευρεία χορήγηση δωρεάν ταξιδιών σε influencers προς (μεταξύ άλλων) Η.Π.Α., Σαουδική Αραβία και Πακιστάν [10]. Η διαφήμιση που δημιουργείται και αναπαράγεται με αυτόν τον τρόπο αποτελεί ένα χρήσιμο και στοχευμένο σουλούπωμα της διεθνούς εικόνας κρατών με συνεχείς παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το μήνυμα δε σε περιμένει, ΣΕ ΨΑΧΝΕΙ
Η εμπορική και διαφημιστική πλευρά των Μ.Κ.Δ. σημαίνει πως υπάρχουν ευτυχώς μερικές αποσπασματικές δημόσια προσβάσιμες επιστημονικές μελέτες για τη σχέση τους με το δημόσιο διάλογο και τη μεταστροφή απόψεων. Δεδομένων των παραπάνω, τα (μάλλον πρωτόγονα) μοντέλα που έχουμε αναπτύξει προσπαθώντας να προσομοιώσουμε τη δυναμική της μεταστροφής απόψεων στο διαδικτυακό χώρο υποδεικνύουν μια βασική δυναμική: η τελική πλειοψηφία μιας διαδικτυακής αντιπαράθεσης καθορίζεται εντονότατα από την αρχική κατανομή δυνάμεων και η ταχύτητα έκβασης καθορίζεται από το πόσο μεγάλο μέρος των συμμετεχόντων εκφράζει τη θέση του [11]. Ο σχετικά μικρός αριθμός ατόμων που μεταστρέφεται, φαίνεται να το κάνει βλέποντας ένα σημαντικό βαθμό των «κοντινών ενεργών συμμετεχόντων» να εκφράζει μια άποψη διαφορετική από την αρχική δική του. Βάσει αυτών, θα περιμέναμε μια τεχνική προπαγάνδας να είναι η δημιουργία κλειστών και έντονα διασυνδεδεμένων κοινοτήτων στο χώρο της δεξιάς. Αυτή ακριβώς η κίνηση παρατηρείται εδώ και χρόνια στο χώρο της αμερικανικής (και διστακτικά και της ευρωπαϊκής) ακροδεξιάς, με πολύ οργανωμένο τρόπο [12]. Επίσης θα περιμέναμε από πρώτες αρχές να υπάρχουν οργανωμένα δίκτυα κατεύθυνσης «πρόθυμων» χρηστών ώστε σε κάθε θέμα αιχμής να δημιουργείται η «κρίσιμη πλειοψηφία» που θα καθορίσει την έκβαση της συζήτησης από τις πρώτες ώρες. Ακριβώς αυτήν την τακτική ακολουθεί το ισραηλινό κράτος μέσω της εφαρμογής «ACT.IL» [13].
Από εδώ και πέρα, η συζήτηση πρέπει οργανικά να προχωρήσει στις πολύ ειδικές δικλείδες ασφαλείας, διαφημιστικής προπαγάνδας και εθιστικότητας που χρησιμοποιεί η εταιρία κάθε συγκεκριμένου Μ.Κ.Δ., οι οποίες εν γένει κρατούνται ως επτασφράγιστο εταιρικό μυστικό. Τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε από εξωτερικούς ερευνητές υποδεικνύουν πως στα αρχικά στάδια του Facebook, η μεγαλύτερη αύξηση ορατότητας γινόταν περίπου στους 200 «φίλους» (με άλλα λόγια, μια σωστή προπαγανδιστική τακτική θα προτιμούσε 100 λογαριασμούς των 200 «φίλων», παρά δύο των 10.000) [14].
Όπως θα περιμέναμε, πολύ πιο λεπτομερειακή γνώση επί του θέματος βρίσκουμε στους κόλπους της αμερικανικής φασιστικής ακροδεξιάς, όπου διακινούνται εδώ και χρόνια σε ιστοσελίδες της λεπτομερέστατοι οδηγοί κατασκευής αληθοφανών προφίλ και βελτιστοποίησης της διαδικασίας προπαγάνδισης [10]. Παράλληλα σε αυτό, αξίζει αναφορά στο γεγονός ότι το μεγάλης επισκεψιμότητας forum «Reddit» είχε κατά λάθος «καρφώσει» το 2013 ότι είχε εξαιρετικά υψηλή επισκεψιμότητα από την αμερικανική βάση Eglin Air force Base της Φλόριντα [16], η οποία έχει συγκεκριμένο τμήμα μελετών για προπαγάνδα σε κοινωνικά δίκτυα [17] [18]. Η πιο εμφανής πρακτική εφαρμογή αυτής της τεχνογνωσίας αφορά δίκτυα προπαγανδιστικών λογαριασμών ως μέρος των προσπαθειών πραξικοπήματος σε Βενεζουέλα (δεδομένα 2017) [19] και Βολιβία (δεδομένα 2019) [20]. Στις δύο αυτές περιπτώσεις μπορούσαν εύκολα να αναγνωριστούν συστάδες λογαριασμών οι οποίοι αξιοποιούνταν για προώθηση προπαγανδιστικού περιεχομένου, με σκοπό να εμφανίσουν και προς το εξωτερικό και προς το εσωτερικό την εικόνα μιας τεχνητής συναίνεσης στις προσπάθειες αλλαγής καθεστώτος. Στην περίπτωση της Βενεζουέλας μάλιστα αναγνωρίζεται μια σειρά εφαρμογών αυτοματοποίησης αναρτήσεων με ιδιαίτερη χρησιμότητα στη διαφήμιση και την πολιτική προπαγάνδα αυτού του τύπου (IFTTT, Buffer, TweetDeck, GroupTweet κ.α.) [19].
Πόλεμος της πληροφορίας: πεδίο μάχης των Μ.Κ.Δ.
Τα παραπάνω στοιχεία θέτουν βάση για μια συγκροτημένη πολιτική αξιοποίησης των Μ.Κ.Δ. και αναγνώρισης των προσπαθειών συντονισμένης προπαγάνδας μέσω αυτών:
i) Η δημιουργία λογαριασμών για λόγους προπαγάνδας μπορεί να γίνει σχετικά απλά και σε μεγάλες ποσότητες, η λειτουργία τους όμως κατ’ ανάγκη θα παρουσιάζει εξαιρετικά ομογενοποιημένο προφίλ καθώς θα βασίζεται σε πολύ συγκεκριμένο σετ οδηγιών.
ii) Οι οργανωμένες κοινότητες και οι υπο-κοινότητες με ιδιάζουσα συμπεριφορά μπορούν να αναγνωριστούν εύκολα και κατά βάση αυτοματοποιημένα εάν υπάρχουν τα αρχικά δεδομένα.
iii) Η καθετοποιημένη δομή των Μ.Κ.Δ. επιτρέπει την αναγνώριση και στοχοποίηση των πηγών μιας προπαγανδιστικής γραμμής, καθώς το χονδρικό υπολογισμό της απήχησή της.
iv) Η ταυτοποίηση καθ’ εαυτό δικτύων προπαγάνδας μπορεί να γίνει μέσω της διερεύνησης του αν χρησιμοποιούν εφαρμογές αυτόματης διαφήμισης («bots» ή «cyborgs»).
v) Η επιτυχία της προπαγάνδας μέσω Μ.Κ.Δ. βασίζεται σε μεγάλο απόθεμα αληθοφανών burner accounts που θα παρεμβαίνουν στη συζήτηση ενεργά, έχοντας συλλογική, αλλά όχι ατομική, αναγνωσιμότητα.
vi) Η επιτυχία της προπαγάνδας μέσω Μ.Κ.Δ. βασίζεται στην έγκαιρη δημιουργία μιας τεχνητής πλειοψηφίας σε κάθε σχετική συζήτηση χωρίς οργανωμένη αντιπροπαγάνδα.
vii) Κάθε αστική προσπάθεια που πληροί τα παραπάνω κριτήρια απαιτεί σημαντικό επίπεδο οργάνωσης, κεφαλαίων και διαθέσιμων εργατοωρών για να στηθεί, όσο και αν μπορεί να αυτοματοποιηθεί η μετέπειτα λειτουργία της.
viii) Συνακολούθως, η ανάδειξη τέτοιων δικτύων και η διαγραφή τους προκαλεί όχι μόνο πολιτική ζημιά, αλλά και σημαντική αύξηση του λειτουργικού κόστους της προπαγάνδας.
Τέλος, θα κλείσουμε με το ότι η χαρτογράφηση, αποκάλυψη, στοχοποίηση και αποτελεσματική αντιμετώπιση τέτοιων δικτύων κλείνει μια επένδυση εκατοντάδων ή χιλιάδων εργατοωρών και κόστους δεκάδων έως εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ αναλόγως του μεγέθους του δικτύου, αποτελώντας ταυτόχρονα και μια ηθική νίκη.
Βιβλιογραφία
[1] Μαλτεπιώτη, Κ. (2021, September 20). Η πολυεθνική του λόμπινγκ στην υπηρεσία της κυβέρνησης Μητσοτάκη – R•U. R. https://www.reportersunited.gr/6340/i-polyethniki-toy-lompingk-stin-ypiresia-tis-kyvernisis-mitsotaki/
[2] Lerman, K., Yan, X., & Wu, X.-Z. (2016). The “majority illusion” in Social Networks. PLOS ONE, 11(2). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0147617
[3] Wilson, C., Boe, B., Sala, A., Puttaswamy, K. P. N., & Zhao, B. Y. (2009). User interactions in social networks and their implications. Proceedings of the 4th ACM European Conference on Computer Systems. https://doi.org/10.1145/1519065.1519089
[4] Khadangi, E., Bagheri, A., & Zarean, A. (2017). Empirical analysis of structural properties, macroscopic and microscopic evolution of various Facebook Activity Networks. Quality & Quantity, 52(1), 249–275. https://doi.org/10.1007/s11135-016-0465-4
[5] Sysomos (2014, May). Inside Twitter: An In-Depth Look Inside the Twitter World. Retrieved May 3, 2023, from https://www.key4biz.it/files/000270/00027033.pdf
[6] Momeni, N., & Rabbat, M. (2016). Qualities and inequalities in online social networks through the lens of the generalized friendship paradox. PLOS ONE, 11(2). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0143633
[7] Oliver, J. (2022, April 10). Data brokers: Last Week Tonight with John Oliver (HBO). YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=wqn3gR1WTcA
[8] Χατζηστεφάνου, Ά. (2021, May 17). Η δωδεκάδα της διεθνούς αντιεμβολιαστικής προπαγάνδας – info-war. INFO-WAR. Retrieved May 3, 2023, from https://info-war.gr/i-dodekada-tis-diethnoys-antiemvolias/
[9] CCDH. (2023, February 1). The Disinformation Dozen – Center for Countering Digital Hate: CCDH. Center for Countering Digital Hate | CCDH. Retrieved May 3, 2023, from https://counterhate.com/research/the-disinformation-dozen/
[10] Χατζηστεφάνου, Ά. (2021a, April 10). Οι influencers των πρεσβειών. Η Εφημερίδα των Συντακτών. https://www.efsyn.gr/themata/infowar/289387_oi-influencers-ton-presbeion
[11] Xiong, F., & Liu, Y. (2014). Opinion formation on social media: An empirical approach. Chaos: An Interdisciplinary Journal of Nonlinear Science, 24(1), 013130. https://doi.org/10.1063/1.4866011
[12] Gallagher, E. (2020, March 23). Trump trains. Medium. Retrieved May 3, 2023, from https://erin-gallagher.medium.com/trump-trains-84bea1c3170d
[13] Χατζηστεφάνου, Ά. (2018, August 11). Εγινα τρολ του ισραήλ για μία εβδομάδα. Η Εφημερίδα των Συντακτών. Retrieved May 3, 2023, from https://www.efsyn.gr/themata/infowar/160666_egina-trol-toy-israil-gia-mia-ebdomada
[14] Bernstein, M. S., Bakshy, E., Burke, M., & Karrer, B. (2013). Quantifying the invisible audience in social networks. Proceedings of the SIGCHI Conference on Human Factors in Computing Systems. https://doi.org/10.1145/2470654.2470658
[15] Gallagher, E. (2018, October 1). Connecting social media and pushing content. Medium. Retrieved May 3, 2023, from https://erin-gallagher.medium.com/connecting-social-media-and-pushing-content-16bc416ec021
[16] erik [hueypriest]. Get ready for global reddit Meetup Day, plus some stats about top Reddit cities and languages. https://web.archive.org/web/20160604042751/http://www.redditblog.com/2013/05/get-ready-for-global-reddit-meetup-day.html
[17] Kan, Z., Klotz, J., Pasiliao, E. L., & Dixon, W. E. (2013). Containment control for a directed social network with state-dependent connectivity. 2013 American Control Conference. https://doi.org/10.1109/acc.2013.6580121
[18] Schloss Dagstuhl – Leibniz Center for Informatics. (2023, May 28). Eduardo L. Pasiliao. dblp. https://dblp.uni-trier.de/pid/27/11052.html
[19] Gallagher, E. (2019, February 10). Social Media Automation & Information Warfare by the Venezuelan opposition. Medium. Retrieved May 3, 2023, from https://erin-gallagher.medium.com/social-media-automation-information-warfare-by-the-venezuelan-opposition-9cdb407492f8
[20] Gallagher, E. (2019, December 31). Information operations in Bolivia. Medium. Retrieved May 3, 2023, from https://erin-gallagher.medium.com/information-operations-in-bolivia-bc277ef56e73
