Α' μέρους του αφιερώματος : Ο Γκράμσι ως θεωρητικός της ηγεμονίας

Aναδημοσίευση του  5ου τεύχος των Τετραδίων Μαρξισμού! Περισσότερα δείτε εδώ : https://tetradia-marxismou.gr/%CE%B5%CE%B9%CF%83%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B5%CF%81%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82-%CE%B1-%CE%BF-%CE%B3%CE%BA%CF%81%CE%AC%CE%BC%CF%83%CE%B9-%CF%89%CF%82/

Η σχέση επανάστασης και μεταρρύθμισης στην εποχή μας

Με αφορμή τη συμπλήρωση 80 χρόνων από το θάνατο του Αντόνιο Γκράμσι, ενός από τους κορυφαίους μαρξιστές διανοητές και επαναστάτες του 20ού αιώνα, τα Τετράδια Μαρξισμού στρέφουν την ερευνητική αναζήτησή τους στον θεωρητικό και, σε τελική ανάλυση, πολιτικό ορίζοντα που εκείνος φώτισε και διεύρυνε, αφιερώνοντας όχι μόνο το έργο του, αλλά και την ίδια τη ζωή του στην υπόθεση της κομμουνιστικής απελευθέρωσης.

γράφει ο Αλέξανδρος Χρύσης Καθηγητής φιλοσοφίας Πάντειο Πανεπιστήμιο

Δεν είχε, πράγματι, άδικο ο Άγγελος Ελεφάντης -και δεν είναι ασφαλώς ο μόνος- όταν, στην επέτειο των 70 χρόνων από το θάνατο του Ιταλού κομμουνιστή ηγέτη, εκτιμούσε, αναφερόμενος στην «επέτειο μιας απουσίας», ότι «το έργο του Γκράμσι, ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1970, έμεινε άγνωστο στον τόπο μας. Το ελληνικό αριστερό κίνημα, σε όλες του τις πολιτικοϊδεολογικές αποχρώσεις, στάθηκε χώρος άξενος γι’ αυτή τη σκέψη που προσπάθησε να θεωρητικοποιήσει την πολυπλοκότητα της επαναστατικής διαδικασίας στις σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες». Άλλωστε, και το εκδοτικό οδοιπορικό του γκραμσιανού έργου στη χώρα μας ενισχύει μια τέτοια εκτίμηση. Όπως βεβαιώνει και ο Λουκάς Αξελός – που με τις εκδόσεις «Στοχαστής» συνέβαλε αποφασιστικά σε μια πρώτη γνωριμία μας, στην ελληνική γλώσσα, με σημαντικές σελίδες των Τετραδίων της Φυλακής– «παρ’ όλη τη φήμη που τον συνόδευε στην πατρίδα του, αλλά και σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, ελάχιστα πράγματα ήταν γνωστά από το έργο, αλλά και τη ζωή και τη δράση του ίδιου του Γκράμσι στην προδικτατορική Ελλάδα».

Φαινομενικά τουλάχιστον παράδοξο, αλλά αληθινό: είναι στην περίοδο της δικτατορίας, που αρχίζει να αναπτύσσεται μεταφραστική δραστηριότητα με αντικείμενο τα έργα του Γκράμσι. Ο Θάνος Παπαδόπουλος, εξόριστος αρχικά, μεταφράζει τους Διανοουμένους, που θα εκδοθούν τον Ιούλιο του 1972 από τον «Στοχαστή». Ο Κώστας Φιλίνης, φυλακισμένος, μεταφράζει τις Σημειώσεις στον Μακιαβέλι, που θα κυκλοφορήσουν από τις εκδόσεις «Ηριδανός», λίγο μετά την πτώση της χούντας, ενώ ο Θανάσης Αθανασίου, επίσης φυλακισμένος, μεταφράζει το Παρελθόν και παρόν, που θα εκδοθεί και αυτό από τον «Στοχαστή». Παράλειψη θα ήταν, εξάλλου, να μην αναφερθεί ότι, επίσης στην περίοδο της δικτατορίας, κυκλοφορεί, σε μετάφραση της Φούλας Χατζιδάκη και του Δημήτρη Ραυτόπουλου, ένα μέρος από τα γκραμσιανά Γράμματα από τη φυλακή από τις εκδόσεις «Ηριδανός», ενώ ο Τίτος Μυλωνόπουλος μεταφράζει τον Ιστορικό υλισμό, που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «οδυσσέας».3 Εύλογα, λοιπόν, σχολιάζει ο Αξελός: «Πραγματικά, από μια τραγική ειρωνεία της τύχης η πλειοψηφία των Ελλήνων μεταφραστών μετέφρασε τα Τετράδια της Φυλακής στις φυλακές και στις εξορίες»!4

Δεν είναι, ωστόσο, αυτή, η μόνη τραγική ειρωνεία, που συνδέει το έργο του Γκράμσι με την ελληνική πολιτική ζωή και τη δράση της ελληνικής Αριστεράς, στις επιμέρους εκδοχές της. Θα περίμενε κανείς, και με δεδομένη τη μεταφραστική κινητικότητα, που απέδιδε ήδη καρπούς μεσούσης της δικτατορίας, ότι στα χρόνια της μεταπολιτευτικής Άνοιξης (; ) η γκραμσιανή σκέψη θα γονιμοποιούσε ιδεολογικά το κομμουνιστικό κίνημα. Και όμως, μια τέτοια γονιμοποίηση δεν συνέβη. Η ελληνική Αριστερά δεν συναντήθηκε ουσιαστικά με τη σκέψη του Γκράμσι.

Αναμφίβολα, ο χώρος που ηγεμονευόταν από το ΚΚΕ αρνήθηκε οποιαδήποτε επικοινωνία και όσμωση με το γκραμσιανό έργο· αλλά και εκείνος της λεγόμενης «ανανεωτικής Αριστεράς», κάτω από την επιρροή μιας δεξιάς ευρωκομμουνιστικής ανάγνωσης της γκραμσιανής θεωρίας της ηγεμονίας, με δεδομένη, από αντίθετη βεβαίως πολιτική κατεύθυνση, και την όχι ασήμαντη ιδεολογική επίδραση της, εν πολλοίς, αντι-γκραμσιανής αλτουσεριανής φιλοσοφίας -ιδιαίτερα στο κίνημα της σπουδάζουσας νεολαίας- αλλοιώνει, όταν δεν αγνοεί, τον επαναστατικό πυρήνα της σκέψης του Γκράμσι. Τούτων δοθέντων, δεν απέχει της πραγματικότητας η θέση ότι ο επαναστάτης Γκράμσι, ο μαρξιστής θεωρητικός της ηγεμονίας, ο κομμουνιστής Γκράμσι, που σχεδιάζει μια μαρξιστική θεωρία της σοσιαλιστικής μετάβασης στο έδαφος της Δύσης, ο Γκράμσι ως στρατηγικός νους της διαλεκτικής συνάφειας πολέμου θέσεων και πολέμου ελιγμών, ο διεθνιστής και Ιταλός, ταυτόχρονα, Γκράμσι, που συγκρούεται με το αστικό κράτος και μάχεται για τη συντριβή του και την οργάνωση μιας σοσιαλιστικής δημοκρατίας, δεν βρίσκει «ευήκοα ώτα» όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς, αν εξαιρέσουμε μεμονωμένες, φωτεινές οπωσδήποτε περιπτώσεις συστηματικών μελετητών του έργου του. Αρκεί μια επισκόπηση στην πολιτική αξιοποίηση που επιφύλαξε στο έργο του το ίδιο του το κόμμα, το PCI, για να τεκμηριωθεί και ιστορικά του λόγου το αληθές.

Σε πείσμα αυτής της αγνόησης ή, έστω της υποτίμησης, του θεωρητικού και, σε τελική ανάλυση, πολιτικού θησαυρού των Τετραδίων της Φυλακής και του ευρύτερου γκραμσιανού έργου, ιδιαίτερα σε μια εποχή που ο διεθνής και ο εγχώριος καπιταλισμός ανεβάζουν ρυθμούς και στο επίπεδο της καταστολής της όποιας κινηματικής δράσης, αλλά και σε αυτό της ηγεμονικής/ιδεολογικής διάβρωσης και καθυπόταξης της συνείδησης των υποτελών τάξεων, στο οποίο τόση σημασία -υπερβάλλουσα για κάποιους- απέδωσε ο Γκράμσι, η Συντακτική Επιτροπή των Τετραδίων Μαρξισμού αποφάσισε και προχώρησε στην υλοποίηση αυτού του αφιερώματος στο γκραμσιανό έργο, με κέντρο αναφοράς τη θεωρία της ηγεμονίας του Ιταλού κομμουνιστή στοχαστή και επαναστάτη.