Κόντρα σε όλο τον κόσμο θα υπερασπιστώ τον εαυτό μου, κόντρα σε όλο τον κόσμο θα αμυνθώ είμαι ο τελευταίος άνθρωπος που θα μείνω άνθρωπος ως το τέλος. Δεν συνθηκολογώ…». Ευγένιος Ιονέσκο (1909-1984)
Ο «Ρινόκερος», αντιπροσωπευτικό δείγμα του θεάτρου του παραλόγου, γράφτηκε το 1959, μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και εν μέσω του Ψυχρού Πολέμου και του πολέμου της προπαγάνδας ανάμεσα στις δύο πλευρές. Είναι «ένα έργο που αντιτίθεται σε κάθε μαζική υστερία, σε κάθε επιδημία που καλύπτεται κάτω από τον μανδύα της λογικής και των ιδεών. Είναι ένα έργο που αποκαλύπτει τις κοινωνικές αρρώστιες, που με άλλοθι τις ιδεολογίες, μεταμορφώνουν τον άνθρωπο σε επιθετικό ζώο».
«Δεν ξέρω αν το έχετε προσέξει, μα όταν οι άνθρωποι δεν συμφωνούν με τη γνώμη σας, όταν δεν μπορείτε πια να γίνετε κατανοητός στους άλλους, έχετε την εντύπωση πως αντιμετωπίζετε τέρατα-ρινόκερους για παράδειγμα. Διαθέτουν ένα μείγμα ειλικρίνειας και θηριωδίας που τους επιτρέπει να σας σκοτώσουν με ήσυχη τη συνείδηση. Κι η ιστορία μας έχει αποδείξει τα τελευταία χρόνια ότι οι άνθρωποι που μεταμορφώνονται έτσι, όχι μόνο μοιάζουν με ρινόκερους, αλλά πραγματικά γίνονται ρινόκεροι», έλεγε ο Ευγένιος Ιονέσκο για το έργο του.
Έργο διαχρονικό και ιδιαίτερα επίκαιρο στην εποχή μας, όπου η σύγχρονη ρινοκεριάδα κινδυνεύει να γίνει ένα από τα θεμελιακά στηρίγματα του κρατούντος παραλογισμού, που θέλει οι λαοί της ανθρωπότητας ολάκερης και όχι μόνον ο δικός μας να οδηγούνται προς τα πίσω αντί προς τα μπρος.
«Ο ρινόκερος» είναι έργο αντιναζιστικό, αλλά ταυτόχρονα, όπως και πάλι μας λέει ο ίδιος ο Ιονέσκο, έργο αντίστασης κατά της παραπληροφόρησης της κάθε προπαγάνδας, έργο ενάντια στην παράλογη «λογική» και στα ψέματα που μας σερβίρουν οι κυρίαρχοι, που μας καθοδηγούν, εκείνοι που αποκτηνώνουν τους ανθρώπους κι ύστερα τους καταντάνε σκλάβους .
Ποιος είναι, όμως, αυτός ο κόσμος στον οποίο αντιστέκεται σθεναρά ο ήρωας του Ιονέσκο; Ένας κόσμος μολυσμένος από μαζική υστερία ή καλύτερα από μια επιδημία που, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, «κρύβεται πίσω από τα κάλυπτρα της λογικής και των ιδεών, αλλά δεν παύει να είναι κοινωνική αρρώστια της οποίας οι ιδεολογίες είναι στην πραγματικότητα το ‘‘άλλοθι’’».
«Ο Ρινόκερος είμαι εγώ ο Ρινόκερος είσαι κι εσύ, ο Ρινόκερος –δυνάμει– είμαστε όλοι»
Τι είναι στα αλήθεια όμως ο Ρινόκερος του μεγάλου πρωτοπόρου του θεάτρου του παραλόγου;
Τις απαντήσεις τις δίνει ο ίδιος ο συγγραφέας:«μου είχε κάνει πάντοτε μεγάλη εντύπωση αυτό που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει ρεύμα της κοινής γνώμης, είχα μείνει κατάπληκτος με την αστραπιαία εξάπλωσή του, τη μεταδοτική του δύναμη, που μοιάζει μ’ εκείνη της αληθινής επιδημίας.Οι άνθρωποι αφήνουν ξαφνικά τον εαυτό τους να κατακτηθεί από μια καινούρια θρησκεία, ένα δόγμα, ένα φανατισμό.Σε τέτοιες στιγμές γινόμαστε μάρτυρες μιας αληθινής πνευματικής μεταβολής. Δεν ξέρω αν το έχετε προσέξει, μα όταν οι άνθρωποι δεν ασπάζονται τη γνώμη σας, όταν δεν μπορείτε να γίνετε κατανοητός στους άλλους, έχετε την εντύπωση ότι αντιμετωπίζετε τέρατα – ρινόκερους, για παράδειγμα… Θα σας σκότωναν με ήσυχη τη συνείδηση. Κι η ιστορία μάς έχει αποδείξει πως γύρω στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα μας οι άνθρωποι που μεταμορφώνονται έτσι, όχι μόνο μοιάζουν με ρινόκερους, αλλά πραγματικά γίνονται ρινόκεροι»
Ο Ρινόκερος είναι μια μελέτη επάνω σε φιλοσοφικά υπαρξιακά διλήμματα, στην μαζικότητα των κινημάτων, στην πλήρη ενσωμάτωση σε αυτά των αφελών ακόλουθων, στον φορμαλισμό, στον οποίο περιπίπτουν οι έσχατοι και ημιμαθείς, αλλά και οι κατ’ επίφασιν λόγιοι, προκειμένου να διαφυλάξουν τα κεκτημένα και την ηρεμία τους. Από άλλη οπτική γωνία, διερευνάται η εμβάθυνση στην δεκτικότητα του ατόμου σε υποβολή, η οποία μάλιστα αυξάνεται όταν βρίσκεται ανάμεσα στο πλήθος. Θεωρητική ανάλυση του φαινομένου είχε επιχειρήσει ο θεμελιωτής της ψυχανάλυσης Sigmund Freud (1856-1939) στο Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ (1921).
Αποτυπώνεται με ενάργεια το παίγνιον της χειραγώγησης των πληθών. Οι εξουσιαστικοί προπαγανδιστικοί άξονες, εφοδιασμένοι με υπερφυσικά ανθρώπινα ζωώδη πάθη, χαιρεκακίες, μειονεξίες, σαδιστικότητα, μνησικακία, φθόνο, προκειμένου να τιθασεύσουν τις άλογες μάζες και να αφαιρέσουν κάθε δυνατότητα σκέψης. Οι αφελείς πείθονται, οι βάρβαροι είναι επί θύραις, οι καμπάνες σιγούν. Η ανθρώπινη σκέψη απογυμνώνεται από κριτικό πνεύμα και υποχωρεί μπροστά στην παραφροσύνη των φανατικών. Η φαντασιακή ουτοπία υποθάλπει ψευδείς ελπίδες και χαλκεύεται κάθε διάθεση αντίστασης. Οι ρινόκεροι, ήτοι τα τάγματα εφόδου, πείθουν για τις αγαθές τους προθέσεις, ο ορθός Λόγος υποχωρεί, οι μάζες συντάσσονται, αγεληδόν, υπό τις σημαίες του μίσους και της καταστροφής.
Το ηθικό δίδαγμα του έργου φέρει τη σκέψη στο αδιέξοδο και στην οφειλόμενη επιφυλακή,απέναντι στους καραδοκούντες Κλέωνες.Η ρινοκερίτιδα, είναι επιδημία, την οποία οφείλουμε να υπερβαίνουμε αποτελεσματικά και έγκαιρα. Η θριαμβική είσοδος της μαζικής κουλτούρας θα παρασύρει ακόμη και τους εγκρατείς, που θα συμφωνήσουν με τη νέα τάξη πραγμάτων, υποθέτοντας αφελώς ότι πρόκειται για μοιραία εξέλιξη.
Σύμφωνα λοιπόν με την προσέγγιση της συγκεκριμένης παράστασης, είναι όμορφη η κοινωνία των Ρινόκερων. Είναι όμορφο να μπορείς να είσαι ο εαυτός σου όταν αυτό δε βλάπτει τους άλλους, να υπάρχεις σε μία κοινωνία που σέβεται ο ένας την ελευθερία του άλλου και το δικαίωμα όλων στη διαφορετικότητα. Να είσαι κοντά στη φύση σου και το όραμά σου. Και τότε να που θα μπορούσε να υπάρχει αρμονία και ομοιομορφία. Τόσο δύσκολο κοινωνικό επίτευγμα! Αν μπορούσαμε να το καταφέρουμε, η ανθρωπότητα θα βρισκόταν σε άλλο επίπεδο! Γι’ αυτό, η μεγαλειώδης απλότητα του έργου δεν έγκειται τόσο στην αλληγορία της μυθοπλασίας του. Είναι περισσότερο η αργή, νοητική –με όλα τα τερτίπια και τις τεχνικές του επιχειρηματολογικού λόγου– υπεράσπιση της εκτρωματικής μεταμόρφωσης, η μεταμόρφωση της ατομικής, σταθμισμένης νόησης σε μαζική παρανοειδή υστερία.
*Ο Ευγένιος Ιονέσκο (1909-1994) ήταν Ρουμανο-Γάλλος λογοτέχνης και θεατρικός συγγραφέας. Υπήρξε πρωτοπόρος στο κίνημα του Θεάτρου του Παραλόγου, με ριζοσπαστικά έργα όπως το διάσημο «Η Φαλακρή Τραγουδίστρια». Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του βίου του στη Γαλλία, όπου και βραβεύτηκε επανειλημμένως για το έργο και τη συμβολή του στην τέχνη του θεάτρου.
