Η νεοφιλελεύθερη εκπαιδευτική ατζέντα επιστρέφει πιο ακραία

γράφει η Τίνα Ζορμπαλά 
Επίτιμη καθηγήτρια στο τμήμα Μαθηματικών του Παναπιστημίου Αιγαίου

Στις 6 Σεπτεμβρίου 2019 και αφού η κυβέρνηση της ΝΔ έχει ήδη ψηφίσει την κατάργηση του πανεπιστημίου ασύλου, η υπουργός Παιδείας Ν. Κεραμέως και ο υφυπουργός Παιδείας Β. Διγαλάκης αποστέλλουν προς τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας επιστολή, στην οποία θέτουν τους κεντρικούς άξονες της πολιτικής τους στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και ζητούν τις προτάσεις της πανεπιστημιακής κοινότητας.

Η κυβέρνηση της ΝΔ, όπως φαίνεται από την επιστολή, συνεχίζει την πολιτική των προηγούμενων κυβερνήσεων για την τριτοβάθμια εκπαίδευση, υλοποιώντας τις επιταγές της συμφωνίας της Μπολόνια για τον Ενιαίο Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης, της διαδικασίας της Λισσαβόνας για τη σύνδεση του πανεπιστημίου με την αγορά εργασίας και των προτάσεων του ΟΟΣΑ.1 Το νέο που φέρνει η κυβέρνηση της ΝΔ είναι η προώθηση του πιο ακραίου νεοφιλελεύθερου μοντέλου για το δημόσιο πανεπιστήμιο.

Για τον σκοπό αυτό συντίθενται δύο βασικά στοιχεία: (α) ενίσχυση της εμπορευματοποίησης και ιδιωτικοποίησης της λειτουργίας των πανεπιστημίων, (β) επίταση της καταστολής και πειθάρχησης φοιτητών και πανεπιστημιακών. Όπως θα δούμε, αυτά τα δύο αυτά στοιχεία δεν είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους, αλλά στενά συνδεδεμένα και αλληλοεξαρτώμενα.

Α. Ενίσχυση της εμπορευματοποίησης και ιδιωτικοποίησης της λειτουργίας των πανεπιστημίων

Συντελείται σε τρία επίπεδα: (1) υπαγωγή στην αγορά, (2) εσωτερική εμπορευματοποίηση και (3) ιδιωτικοποίηση ευρέων τμημάτων της εκπαίδευσης.

1. Η υπαγωγή στην αγορά

Στην επιστολή της η υπουργός στοχεύει στη δημιουργία θεσμών ώστε τα πανεπιστήμια να είναι, όπως ρητά αναφέρει, σε κοινό βηματισμό με την αγορά εργασίας. Να διευκρινίσουμε ότι η σύνδεση πανεπιστημίου και αγοράς εργασίας δεν είναι κάτι καινούργιο. Πάντα το αστικό πανεπιστήμιο ήταν άμεσα συνδεδεμένο με την καπιταλιστική αγορά εργασίας καθώς αποτελούσε τον τροφοδότη των θέσεων διανοητικής εργασίας στην παραγωγή και την κοινωνική αναπαραγωγή και τον φορέα παραγωγής γνώσης για κερδοφόρα επιχειρηματική εφαρμογή.2

Το νέο στοιχείο που προωθούν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές είναι η επίταση της επιβολής της αγοράς για την εξυπηρέτηση των βραχυχρόνιων οικονομικών στόχων της κεφαλαιακής κερδοφορίας. Πρόκειται για μια πολιτική κατεύθυνση που αναφαίνεται ήδη από την εποχή της κυβέρνησης ΝΔ επί υπουργίας Γιαννάκου.

Χαρακτηριστικός προς αυτήν την κατεύθυνση είναι ο λόγος του πρωθυπουργού στη ΔΕΘ, τον Σεπτέμβριο 2019:3 «Είχα επισκεφτεί στην Ολλανδία το Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Eindhoven –απ’ τα καλύτερα στον κόσμο– το οποίο βρίσκεται στο κέντρο ενός οικοσυστήματος όπου η εφαρμοσμένη γνώση των πανεπιστημίων συνδέεται άμεσα με τις ανάγκες της αγοράς σε τέτοιο βαθμό που παραδοσιακά μαθήματα έχουν αντικατασταθεί από σεμινάρια όπου η ίδια η εταιρεία έρχεται και θέτει ένα πρόβλημα προς επίλυση στους μαθητές, στους φοιτητές του πανεπιστημίου – και αυτό είναι μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Έτσι κινείται ο κόσμος σήμερα πια και σ’ αυτή τη λογική πρέπει να κινηθούν και τα ελληνικά πανεπιστήμια» (η έμφαση δική μου).

Πρόκειται για ένα νέο μοντέλο πανεπιστημίου, στο οποίο οι επιχειρήσεις όχι μόνο έχουν καθοριστικό ρόλο στην κατεύθυνση της έρευνας, αλλά συμμετέχουν πλέον ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η διδασκαλία και έρευνα δεν γίνονται από τους πανεπιστημιακούς μόνο, αλλά και από μέλη επιχειρήσεων, προφανώς για άμεση επίλυση των δικών τους προβλημάτων και άμεση εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. Το σώμα των φοιτητών χρησιμοποιείται απευθείας στην παραγωγή γνώσης για κερδοφόρα επιχειρηματική δράση. Αυτή η νέα συνιστώσα στην πανεπιστημιακή διδασκαλία αποτελεί τομή στη λειτουργία του αστικού πανεπιστημίου.

Η σύνδεση της κρατικής χρηματοδότησης με την αξιολόγηση που προωθεί η κυβέρνηση, όπως προκύπτει από την επιστολή της Κεραμέως, αποτελεί βασικό μοχλό πειθάρχησης για την υπαγωγή της διδασκαλίας και έρευνας στην αγορά (βλ. και στη συνέχεια).

2. Η εσωτερική εμπορευματοποίηση

Έχει ήδη ξεκινήσει στις αρχές της δεκαετίας του 2000, σε πρώτη φάση με την ολοένα αυξανόμενη επιβολή διδάκτρων σε μεταπτυχιακά προγράμματα. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ ήταν η πρώτη κυβέρνηση που θεσμοθέτησε δίδακτρα στις μεταπτυχιακές σπουδές και δίδακτρα στις προπτυχιακές σπουδές σε ξενόγλωσσα προγράμματα για αλλοδαπούς.

Η κυβέρνηση της ΝΔ βασίζεται στις προηγούμενες θεσμικές πρωτοβουλίες και προωθεί, σύμφωνα πάντα με την επιστολή:

◗ γενίκευση διδάκτρων στα μεταπτυχιακά προγράμματα.

◗ διεύρυνση επιβολής διδάκτρων σε ξενόγλωσσα προπτυχιακά προγράμματα για αλλοδαπούς.

◗ ενίσχυση θερινών και εξ αποστάσεως μαθημάτων και σεμιναρίων.

◗ ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων εξ αποστάσεως σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο.

3. Ιδιωτικοποίηση ευρέων τμημάτων της εκπαίδευσης

Σημαντικές θεσμικές πρωτοβουλίες έχουν γίνει τα τελευταία 20 χρόνια στην κατεύθυνση της ιδιωτικοποίησης του δημόσιου πανεπιστημίου. Ενδεικτικά αναφέρουμε: ανάθεση καθαριότητας και φύλαξης σε ιδιώτες εργολάβους, δυνατότητα σύναψης συμπράξεων δημοσίου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ), δυνατότητα ίδρυσης Νομικών Προσώπων Ιδιωτικού Δικαίου (ΝΠΙΔ) όπως στην περίπτωση των Ερευνητικών Πανεπιστημιακών Ινστιτούτων και της διαχείρισης της περιουσίας του κάθε πανεπιστημίου, δυνατότητα δωρεών. Βασική επιδίωξη όλων των προηγούμενων κυβερνήσεων ήταν η όσο γίνεται περιορισμένη κρατική χρηματοδότηση και ταυτόχρονα το πέρασμα στον ιδιωτικό τομέα λειτουργιών του πανεπιστημίου, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση του μικρού αλλά και μεγάλου κεφαλαίου.

Η κυβέρνηση της ΝΔ ενισχύει και διευρύνει το ήδη θεσμοθετημένο πλαίσιο με:

◗ την ίδρυση νέων ΝΠΙΔ για τη διαχείριση ιδίων πόρων από ερευνητικά προγράμματα, αξιοποίηση πνευματικής ιδιοκτησίας και περιουσίας πανεπιστημίων.

◗ επιχειρήσεις έντασης γνώμης (spinoff). Πρόκειται για κάτι εντελώς νέο στη λειτουργία του πανεπιστημίου.

◗ αξιοποίηση σχημάτων ΣΔΙΤ για την κάλυψη αναγκών του ιδρύματος.

◗ αναμόρφωση του πλαισίου για τις δωρεές.

Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η ενίσχυση του θεσμού της πρακτικής άσκησης φοιτητών, παρέχοντας μέσω αυτής φθηνό εργατικό προσωπικό, πολύ μεγάλο σε αριθμό, τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.

Όμως, η κυβέρνηση της ΝΔ δεν αρκείται απλά στη διεύρυνση του μέχρι τώρα πλαισίου που έτσι κι αλλιώς ενίσχυε σε μεγάλο βαθμό τον ιδιωτικό τομέα. Επιδιώκει να παραδώσει μεγάλο μέρος της δημόσιας μέχρι τώρα παιδείας στους ιδιώτες της εκπαίδευσης. Αφού το άρθρο 16 του Συντάγματος δεν μπορεί ακόμη να αναθεωρηθεί ώστε να επιτραπεί η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων, η ΝΔ προτίθεται να καθιερώσει βάση εισαγωγής στα ιδρύματα κάτι που θα οδηγήσει αναγκαστικά χιλιάδες νέους, που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να σπουδάσουν στο εξωτερικό, στα ιδιωτικά κολέγια ή ιδιωτικά ΙΕΚ. Φρόντισε δε ήδη η ίδια, με πρόσφατη νομοθετική πρωτοβουλία της, την ενίσχυση των ιδιωτικών κολεγίων με την αυτόματη αναγνώριση των επαγγελματικών τους δικαιωμάτων. Σχετικά με αυτό το θέμα σημαντική είναι η επίπτωση του νόμου Γαβρόγλου, ο οποίος εξαφανίζοντας ολοκληρωτικά από τον εκπαιδευτικό χάρτη τη μη πανεπιστημιακή δημόσια τριτοβάθμια τεχνολογική εκπαίδευση, ανοίγει το δρόμο στην κάλυψή της από τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια τα οποία και θα απορροφήσουν κάποιους από τους νέους που θα αποβάλλονται από τη δημόσια τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Β. Επίταση της καταστολής και πειθάρχησης φοιτητών και πανεπιστημιακών

Εδώ εντάσσονται: η κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου, το ν+2 όριο στις σπουδές, η επανεισαγωγή του Συμβουλίου Ιδρύματος, η σύνδεση μέρους της χρηματοδότησης με την αξιολόγηση.

Ήδη με τον νόμο Γιαννάκου το 2007 θεσμοθετήθηκαν ρυθμίσεις που είχαν ως στόχο την πειθάρχηση και καταστολή φοιτητών και πανεπιστημιακών: βλ. π.χ. διαγραφές φοιτητών, ανώτατο όριο σπουδών, κατάργηση πανεπιστημιακού ασύλου και ορισμός του ως ακαδημαϊκό άσυλο, αξιολόγηση ιδρυμάτων και τμημάτων. Με τους νόμους Διαμαντοπούλου/ Αρβανιτόπουλου υιοθετήθηκε ένα πιο αυστηρό μοντέλο με την πλήρη κατάργηση του ασύλου, την κατάργηση του αυτοδιοίκητου των πανεπιστημίων και την ίδρυση Συμβουλίων Ιδρύματος, την πλήρη κατάργηση της συμμετοχής των φοιτητών από τις συνεδριάσεις των συλλογικών οργάνων, τις καταργήσεις πανεπιστημιακών τμημάτων και ιδρυμάτων κ.ά. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, σε γενικές γραμμές, επανέφερε το πνεύμα του νόμου Γιαννάκου έχοντας καταργήσει διαγραφές φοιτητών και Συμβούλια Ιδρύματος.

Η κυβέρνηση της ΝΔ υιοθετεί πλήρως το πνεύμα αλλά και τις ρυθμίσεις του νόμου Διαμαντοπούλου, όπως τη θεσμική κατάργηση του ακαδημαϊκού ασύλου, τις διαγραφές των φοιτητών μετά από ν+2 έτη σπουδών, την ίδρυση των Συμβουλίων Ιδρύματος (που σημαίνει αποδυνάμωση της Συγκλήτου η οποία έστω και στρεβλά αποτυπώνει τις διαθέσεις των συνελεύσεων των τμημάτων), την περαιτέρω ενίσχυση της ήδη παντοδύναμης ΑΔΙΠ, την κατάργηση τμημάτων και ιδρυμάτων. Επαναφέρει στην ουσία τις πιο αντιδημοκρατικές και αυταρχικές ρυθμίσεις. Φέρνει και νέες ρυθμίσεις, όπως προκύπτει από την επιστολή:

◗ τη σύνδεση της κρατικής χρηματοδότησης με την αξιολόγηση

◗ την κατάργηση τμημάτων και ιδρυμάτων (τις ονομάζουν συγχωνεύσεις και ενοποιήσεις) ύστερα από αξιολόγηση.

Ειδικότερα για τη σύνδεση χρηματοδότησης-αξιολόγησης, στην οποία αναφερθήκαμε και πιο πριν, ομολογείται ευθέως και για πρώτη φορά ότι η λεγόμενη αξιολόγηση έχει χαρακτήρα επιβολής και τιμωρίας. Η αξιολόγηση είναι το μέσο που υπάγει και υποτάσσει το πανεπιστήμιο στην αγορά, λειτουργώντας ως μέσο πειθάρχησης της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και έρευνας στις τωρινές προτεραιότητες της καπιταλιστικής παραγωγικής δομής. Ιδιαίτερα εμφανής είναι η λειτουργία της αξιολόγησης ως μέσο πειθάρχησης των μελών ΔΕΠ, σε καθαρά θεωρητικό επίπεδο, ιδίως όσον αφορά στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, οι οποίες και εμπλέκονται άμεσα με την κοινωνικοπολιτική και οικονομική συγκυρία.4

Η πειθάρχηση φοιτητών/πανεπιστημιακών μέσω του πιο πάνω συνολικού πλέγματος αντιδραστικών αλλαγών:

◗ Έχει ένα καθαρά ιδεολογικό πρόσημο. Να διευκρινίσουμε σ’ αυτό το σημείο ότι το αστικό πανεπιστήμιο αποτελούσε πάντα φορέα της αστικής ιδεολογικής κυριαρχίας. Ταυτόχρονα όμως, ως ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους αποτελούσε πεδίο της ταξικής πάλης και έδινε χώρο στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και αμφισβήτησης. Η σημερινή κυβέρνηση, πλέον εκφραστής ακροδεξιών ιδεολογικών θέσεων, επιδιώκει να περιορίσει δραστικά μέχρι να εξαφανίσει την ανατρεπτική κριτική σκέψη μέσα και έξω από τα πανεπιστήμια. Χαρακτηριστικές άλλωστε είναι οι συχνές δηλώσεις στελεχών της, αναφερόμενοι και στην εκπαίδευση, ότι η ιδεολογική κυριαρχία της Αριστεράς στην Ελλάδα πρέπει να σταματήσει.

◗ Ταυτόχρονα, αποτελεί ένα μέσο για να μπορέσει να προωθηθεί χωρίς αντιστάσεις η πλήρης εμπορευματοποίηση και ιδιωτικοποίηση του πανεπιστημίου.

Η πιο ακραία νεοφιλελεύθερη επίθεση που έχει γνωρίσει το δημόσιο πανεπιστήμιο από τη μεταπολίτευση και μετά είναι τμήμα της γενικότερης επίθεσης κυβέρνησης και κεφαλαίου στα κοινωνικά, δημοκρατικά και εργασιακά δικαιώματα και απαιτεί συνολική κινηματική απάντηση. Οι φοιτητικές κινητοποιήσεις που έχουν ξεσπάσει δίνουν ένα πρώτο ελπιδοφόρο μήνυμα.